آیه 12 سوره سجدة

وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ «12»

«1» تفسير برهان، ج 3، ص 282. (چ علميه قم 1393 هجرى)

جلد 10 - صفحه 382

بعد از آن حال مجرمين را فرمايد:

وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الْمُجْرِمُونَ‌: و اگر ببينى اى بيننده زمانى را كه مجرمين درگاه سبحانى به سبب شرك و معاصى، ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ‌: افكندگان باشند سرهاى خود را در روز قيامت، يعنى از غايت خجالت و ندامت و مذلت سرها در پيش افكنند، عِنْدَ رَبِّهِمْ‌: در محضر و موقف پروردگارشان در حالتى كه گويند: رَبَّنا أَبْصَرْنا: پروردگارا ما ديديم آنچه وعده كرده بودى، وَ سَمِعْنا: و شنيديم به گوش قبول تصديق پيغمبران را، يا هول قيامت را ديديم و آواز صور را شنيديم، يا ديديم رشد را و شنيديم حق را، يا قبل از اين كور و كر بوديم اكنون ديديم و شنيديم و مكشوف شد براى ما قيامت و احوال آن، فَارْجِعْنا: پس برگردان ما را به دنيا، نَعْمَلْ صالِحاً: بجا آوريم كارهاى شايسته، إِنَّا مُوقِنُونَ‌: بدرستى كه ما يقين آورندگانيم زيرا مشاهده نموديم و ما را شبهه در آن نمانده.

تنبيه: قيامت روز عيان و شهود حقايق، و ايمان ضرورى گردد، و لذا تمام كفار ايمان آورند و تقاضاى برگشت به دنيا و اتيان عمل صالح را نمايند، لكن فايده‌اى نخواهد داشت.

حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه فرمايد: ا و لم تروا الى الماضيين منكم لا يرجعون و الى الخلف الباقين لا يبقون ا و لستم ترون اهل الدّنيا يمسون و تمسون و يصبحون على احوال شتّى فميّت يبكى و اخر يعزّى و صريع مبتلى و عائد يعود و اخر بنفسه يجود و طالب للدّنيا و الموت يطلبه و غافل و ليس بمغفول عنه و على اثر الماضى ما يمضى الباقى ...

آيا نمى‌بينيد به ديده بصيرت بسوى گذشتگان از شما كه باز نمى‌گردند اصلا و بسوى بازماندگان كه باقى نمانند، آيا نيستيد شما كه مى‌بينيد اهل دنيا را صبح نمايند و شب كنند بر احوال مختلف؛ پس يكى مرده‌اى است كه مى‌گريند بر او، و ديگرى تسليت دهند او را در عزا، و يكى افتاده به انواع بلاها گرفتار، و ديگر بيمارى است كه مى‌روند به عيادت او، و ديگرى به نفس خود جان مى‌دهد، و ديگر طالب دنيا كه مرگ او را طلب كند، و ديگرى بى‌خبر از عقبى در حالى كه غافل نيستند از او اصلا، و اثر گذشته است آنچه باقى‌

جلد 10 - صفحه 383

است ... «1»

قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى‌ رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ «11» وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ «12» وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ «13» فَذُوقُوا بِما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا إِنَّا نَسِيناكُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ «14» إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ «15»

ترجمه‌

بگو ميگيرد جان شما را فرشته مرگ كه واگذار شده باو گرفتن جان شما پس بسوى پروردگارتان باز گردانده ميشويد

و اگر به بينى هنگامى كه گناهكاران بزير افكندگانند سرهاشان را نزد پروردگارشان پروردگارا ديديم و شنيديم پس بر گردان ما را تا كار خوب كنيم همانا ما يقين كنندگانيم‌

و اگر ميخواستيم هر آينه داده بوديم بهر كسى موجب هدايتش را و ليكن ثابت شد اين سخن از من كه هر آينه پر سازم دوزخ را از جنّيان و انسيان همگى‌

پس بچشيد بسبب آنكه فراموش كرديد ملاقات امروز خود را همانا ما فراموش كرديم شما را و بچشيد عذاب دائمى را بسبب آنچه بوديد كه ميكرديد

جز اين نيست كه ايمان مى‌آورند بآيتهاى ما آنانكه چون ياد آورى شوند بآنها بر وى در افتند سجده‌كنان و تسبيح نمايند بستايش پروردگارشان و آنان تكبر و سركشى نميكنند.

تفسير

خداوند متعال در تعقيب جواب منكرين معاد در آيه سابقه ميفرمايد بگو اى پيغمبر استيفا و قبض ميكند روح شما را عزرائيل عليه السّلام كه فرشته موكّل قبض روح بنى آدم است و احدى را از اين حكم استثنا نمى‌نمايد پس تمامى بازگشت و رجوعتان بحكم پروردگارتان خواهد بود و همه را بپاداش عقائد و اعمالشان خواهد رسانيد اگر همه چيز را منكر شويد گرفتن جانتان و مرگ را نمى‌توانيد انكار نمائيد و پس از آن شمه‌اى از احوال آنها را در قيامت بيان فرموده باين تقريب كه اگر به بينى اى پيغمبر گناهكاران را وقتى كه در محضر عدل الهى از خجلت و خوارى سرها بزير افكنده باشند و عرضه دارند پروردگارا ديديم آنچه بايد ببينيم از مواعيد انبيا و شنيديم آنچه بايد بشنويم از تو در تصديق ايشان حال ما را بدنيا بر گردان تا ما كار خوب‌

جلد 4 صفحه 291

بجا آوريم و بوظائف خود عمل كنيم چون ما بمرتبه يقين رسيديم و ديگر شكّى در حق بودن دين اسلام نداريم و قمّى ره فرموده مراد آنستكه ما در دنيا ديديم و شنيديم و عمل ننموديم در هر حال تقاضاى عود بدنيا و عمل بدستور الهى را مينمايند و خداوند جواب ميفرمايد اگر ما خواسته بوديم مردم بعد از مشاهده عالم غيب ايمان بياورند در دنيا هم ميتوانستيم براى آنها كشف حجاب نمائيم و آنها را بمرتبه عين اليقين برسانيم ولى ما ميخواستيم بندگان بمجاهده و كوشش و تفكّر و تأمل در آيات ما بما ايمان بياورند و وعده داده بوديم و مقدّر نموده بوديم كه جهنّم را از گنهكاران و كفّار جنّ و انس پر كنيم كه آنجا جاى سعى و عمل باشد و اينجا جاى پاداش و مجازات و گفته‌اند مراد آنستكه اگر ميخواستيم ميتوانستيم آنها را در دنيا مجبور بايمان و عمل نمائيم يا موجبات هدايت آنها را فراهم كنيم ولى دنيا دار امتحان است و بايد خوبى و بدى ذات مردم آشكار گردد و قمّى ره فرموده مراد آنستكه اگر ميخواستيم همه را معصوم قرار دهيم قدرت داشتيم ولى آنچه بدوا ذكر شد كه بنظر حقير رسيده با سؤال كفّار مناسب‌تر است و بر هر تقدير خداوند ميفرمايد پس بچشيد طعم عذاب جهنّم را براى آنكه واگذار ديد فكر در ادلّه معاد را و سر گرم شديد بلذائذ دنيا بطوريكه ياد آخرت نيفتاديد و فراموش نموديد آنرا ما هم امروز شما را بحال خودتان واگذار مينمائيم و عنايتى بشما نمى‌كنيم مانند كسانيكه فراموش شده باشد عنايت و لطف بآنها و نيز بچشيد عذاب دائم را براى اعماليكه در دنيا نموديد از تكذيب انبيا و اولياء و مخالفت اوامر و نواهى ما و بعد از بيان احوال كفار شمّه‌اى از حالات اهل ايمانرا بيان فرموده كه فقط آنها كسانى هستند كه چون آيات قرآنيّه براى آنها تلاوت شود و متذكّر جلال الهى شوند و متوجّه بنعم نامتناهى او گردند بى‌اختيار بخاك افتند و روى نياز بدرگاه كار ساز بر زمين نهند و تنزيه و تقديس نمايند او را از جميع نقائص و عجز از اعاده اجسام باليه و غيرها و حمد و شكر كنند او را بر هدايتشان باسلام و نعمت معرفت و ساير نعم الهى و ايشان تكبّر از خضوع در برابر پروردگار و سركشى از اطاعت اوامر او ندارند و بعد از ختم اين آيه واجب است بر خواننده و شنونده آن كه فورا سجده نمايد و بهتر آنستكه در سجود بگويد لا اله الا اللّه‌

جلد 4 صفحه 292

حقّا حقّا لا اله الا اللّه ايمانا و تصديقا لا اله الا اللّه عبوديّة و رقّا سجدت لك يا ربّ تعبّدا و رقّا لا مستنكفا و لا مستكبرا بل انا عبد ذليل ضعيف خائف مستجير، ولى مطلق ذكر كافى است و بيان ساير احكام آن موكول بكتب فقه است و فقه است و فقهاء رحمهم اللّه تعالى مفصّلا متعرّض شده‌اند.

وَ لَو تَري‌ إِذِ المُجرِمُون‌َ ناكِسُوا رُؤُسِهِم‌ عِندَ رَبِّهِم‌ رَبَّنا أَبصَرنا وَ سَمِعنا فَارجِعنا نَعمَل‌ صالِحاً إِنّا مُوقِنُون‌َ «12»

و ‌اگر‌ مي‌بيني‌ موقعي‌ ‌که‌ بد كرداران‌ سرها ‌به‌ زير انداخته‌ ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ مي‌گويند: پروردگار ‌ما، ‌ما بينا شديم‌ و شنوا شديم‌ ‌پس‌ ‌ما، ‌را‌ برگردان‌ عمل‌ صالح‌ ‌به‌ جا مي‌آوريم‌ محققا ‌ما يقين‌ پيدا كرديم‌.

وَ لَو تَري‌ إِذِ المُجرِمُون‌َ مجرم‌ كسي‌ ‌را‌ گويند ‌که‌ مستحق‌ جرم‌ ‌باشد‌ و ‌اينکه‌ شامل‌ كفار و مشركين‌ و معاندين‌ و مخالفين‌ و شاكين‌ و منكرين‌ ضروريات‌ دين‌ و مبدعين‌ و ظالمين‌ و عاصين‌ مي‌شود ‌که‌ تمام‌ مجرم‌ و استحقاق‌ عذاب‌ دارند.

ناكِسُوا رُؤُسِهِم‌ ‌از‌ شرم‌ و حياء و خجلت‌ و ندامت‌ و ذلت‌ و خفت‌ سر ‌به‌ زير انداخته‌ ‌با‌ كمال‌ حقارت‌.

عِندَ رَبِّهِم‌ ‌در‌ محكمه‌ حساب‌ و سؤال‌ و جواب‌ اظهار پشيماني‌ مي‌كنند.

رَبَّنا أَبصَرنا وَ سَمِعنا ‌ما ‌در‌ دنيا كور و كر بوديم‌ نه‌ حقايق‌ ‌را‌ درك‌ كرديم‌ و نه‌ ‌به‌ فرمايشات‌ انبياء گوش‌ داديم‌: صُم‌ٌّ بُكم‌ٌ عُمي‌ٌ فَهُم‌ لا يَعقِلُون‌َ ولي‌ فعلا حقايق‌ ‌بر‌ ‌ما مكشوف‌ شد و حقانيت‌ انبيا ‌را‌ درك‌ كرديم‌ و بينا و شنوا شديم‌.

جلد 14 - صفحه 455

فَارجِعنا ‌پس‌ ‌ما ‌را‌ برگردان‌ ‌به‌ دنيا و زنده‌ فرما.

نَعمَل‌ صالِحاً ‌ما دست‌ ‌از‌ كفر و شرك‌ و ظلم‌ و عناد و مخالفت‌ و معاصي‌ برميداريم‌ و ‌به‌ اعمال‌ صالحه‌ و وظائف‌ ديني‌ عمل‌ مي‌كنيم‌ ديگر شك‌ و شبهه‌ ‌بر‌ ‌ما باقي‌ نمانده‌.

إِنّا مُوقِنُون‌َ يقين‌ قطعي‌ پيدا كرديم‌.

]

(آیه 12)- سپس وضع همین مجرمان کافر و منکران معاد را که در قیامت با مشاهده صحنه‌های مختلف آن از گذشته خود سخت نادم و پشیمان می‌شوند چنین مجسّم کرده، می‌گوید: «و اگر ببینی مجرمان را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده می‌گویند: پروردگارا! آنچه وعده کرده بودی دیدیم و شنیدیم (ما پشیمانیم) ما را بازگردان تا کار شایسته‌ای انجام دهیم، ما به (قیامت) یقین داریم» در تعجب فرو خواهی رفت (وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ).

به راستی تعجب می‌کنی که آیا این افراد سر به زیر و نادم همان مغروران سرکش و چموش هستند که در دنیا در برابر هیچ حقیقتی سر فرود نمی‌آوردند.

منظور از «مجرمان» در اینجا، کافران و بخصوص منکران قیامتند.